Amsterdam in oorlog, de stad toen én nu
Amsterdam voelt voor ons als de stad van de vrijheid. Alles mag en kan er. Het boek Stad in oorlog, Amsterdam 1940-1945 toont een andere, veel donkerdere kant. Tijdens de oorlog was het leven in Amsterdam beslist geen pretje. Ineens ga je vertrouwde plekken met nieuwe ogen bekijken. Ik maakte een serie vergelijkingen. Sleep de pijltjes over de foto’s: toen en nu.
“Er is nu eenmaal in de mensen een drang tot vernielen, een drang tot doodslaan, tot vermoorden en razend zijn, en zolang de gehele mensheid, zonder uitzondering, geen grote metamorfose heeft ondergaan, zal de oorlog woeden, zal alles wat opgebouwd, aangekweekt en gegroeid is, weer afgesneden en vernietigd worden, om daarna opnieuw te beginnen.” Was getekend: Anne Frank. Haar woorden hebben helaas nog niets aan zeggingskracht ingeboet. Indien Anne nog geleefd had, zou ze mistroostig haar hoofd schudden. Het eeuwige gebakkelei tussen de Israeliërs en Palestijnen, Syrië en nu weer Noord-Korea, we leren het nooit.
Zomer 1942 Kinderen in de Jekerstraat in Amsterdam-Zuid. Sommigen dragen een Jodenster.
25 mei 1943 Eva Granaada meldt zich voor deportatie bij de Polderweg. Ze werd in Auschwitz direct vergast.
Anne Frank is voor miljoenen het gezicht geworden van de Tweede Wereldoorlog en ook dat van Amsterdam in die loodzware tijd. Toch zagen we de door de Duitsers bezette stad die zij beschreef, nooit eerder in een goed fotoboek. We kennen allemaal wel beelden, maar een boek dat die periode echt van A tot Z laat zien, ontbrak. Historici René Kok en Erik Somers vullen dat gat in onze visuele geschiedenis nu eindelijk op met Stad in oorlog, Amsterdam 1940-1945. De honderden foto’s, waarvan de meeste onbekend zijn bij het grote publiek, schetsen een indringend beeld van Amsterdam in de jaren van onderdrukking, vervolging en terreur.
Een oorlog om nooit te vergeten
Stad in oorlog, Amsterdam 1940-1945 begint op 28 september 1939 wanneer de dreiging van oorlog steeds groter wordt en eindigt op maart 1946 met een kleurenfoto (dit boek bevat tevens een reeks zeldzame kleurenfoto’s) van de Dam waar een poppenkast staat. Er kan dan door kinderen én volwassenen eindelijk weer onbezorgd gelachen worden. Daartussenin zien we de eerste verwarrende momenten als de Duitsers de stad bezetten, het groeiende verzet, maar ook de collaboratie, de Jodenvervolging, de Hongerwinter die duizenden mensen het leven zal kosten en de extase van de bevrijding. Deze krijgt op de Dam nog een bloederig staartje.
8 mei 1945 In de Noorder Amstellaan (nu Churchillaan) krijgen de bevrijders een hysterisch welkom.
28 juni 1945 Bevrijdingsfeest op het Rokin. Defilé der Zegepraal van oud-medewerkers Ondergrondse Pers.
René Kok en Erik Somers raadpleegden voor hun boek talrijke archieven en collecties. “Bij de keuze van het beeld hebben wij ons in de eerste plaats laten leiden door het criterium dat een afbeelding moet aanspreken,” zeggen ze. “Een foto moet emoties oproepen: verontrusten, bewust maken en het geweten in beroering brengen. Soms roept een bepaald detail – een gezichtsuitdrukking, een lichaamshouding, een locatie – al bepaalde associaties en gevoelens op. Uiteindelijk zijn in onze keuzes vooral mensen het uitgangspunt. Burgers, soldaten, daders, slachtoffers, kinderen, ouderen, toeschouwers: zij bepalen het beeld.”
Heil Hitler op het Museumplein
Het is enige weken geleden dat ik Stad in oorlog, Amsterdam 1940-1945 uitlas, maar ik merk dat ik het steeds weer oppak. Je ziet op de foto’s een Amsterdam dat je herkent en toch totaal vreemd voor je is. Voor het Rijksmuseum inspecteert bijvoorbeeld Heinrich Himmler, leider van de SS en het brein achter de Holocaust, op 18 mei 1942 het op nationaal-socialistische leest geschoeide Nederlandse Politiebataljon. Zijn Hitlergroet steekt dreigend over het Museumplein. Himmler geeft tijdens dat bezoek ook instructies om haast te maken met de deportatie van alle Nederlandse Joden. Minder dan twee maanden later, op 15 juli 1942, vertrekt de eerste trein met Joden vanaf Centraal Station Amsterdam naar kamp Westerbork. Volgende stop: Auschwitz.
Mei 1942 Joods echtpaar in de Plantage Parklaan. Hij overleefde de oorlog, zij stierf in Auschwitz.
13 december 1942 NSB-leider Anton Mussert wordt uitbundig onthaald door de Jeugdstorm.
En zo kom je in het boek nog meer beklemmende foto’s tegen van geliefde Amsterdamse plekken. NSB-leider Anton Mussert die in 1942 bij het Concertgebouw wordt onthaald door joelende meisjes van de Jeugdstorm. Het drukke Rembrandtplein met de terrassen, maar ook met een afzetting van prikkeldraad en een Duitse wachtpost op de achtergrond. Op de Dam poseren geen vrolijke Japanners en Amerikanen, maar drie Luftwaffe-officieren die een gezellig dagje Amsterdam doen. Twee andere kiekjes die op de Dam zijn genomen tonen een pas verloofd stelletje met Jodensterren op hun jassen en twee shoppende hartsvriendinnen, van wie er één eveneens de gele ster draagt. Dit meisje zou omkomen in een vernietigingskamp.
Amsterdamse oorlogslittekens ontbloot
De foto’s waarop de lelijkheid van de oorlog onverbloemd getoond wordt, maken de meeste indruk. Ik zal nooit meer over het Jonas Daniël Meijerplein kunnen lopen zonder te denken aan de razzia die daar op 22 februari 1941 plaatsvond. Dat beeld staat op mijn netvlies gebrand. Evenals de foto van de fanatieke rechercheur en NSB’er Willem Klaarenbeek die voor Café Hoppe aan het Spui een Joodse man arresteert. Willem werd na de oorlog voor zijn wandaden relatief licht bestraft. Ten slotte is er het wazige kiekje van de Joodse jongen die in februari 1941 op de Kloveniersburgwal vlucht uit de afgezette Jodenwijk. Ik ben in mijn leven al tig keer ongehinderd langs die gracht gelopen, maar dat was dus niet altijd voor iedereen mogelijk.
9 mei 1945 De afrekening begint. Opgepakte zwarthandelaar in de tramremise Tollenstraat.
7 mei 1945 De Britten rijden een rondje over de Dam. Vanaf het balkon kijken Duitse soldaten toe.
Dat is voor mij de grootste kracht van Stad in oorlog, Amsterdam 1940-1945. Het boek zet dat vertrouwde Amsterdam even helemaal op haar kop. Onze hoofdstad heeft niet zulke zichtbare oorlogslittekens als Rotterdam, Berlijn, Coventry en Warschau, maar ze zijn er wél. Volop zelfs. Het is goed om ons dat zo en nu dan te beseffen wanneer we naar het Rijksmuseum gaan of lachend met vrienden over de Dam struinen. Ooit was op deze plekken in Amsterdam de vrijheid ver te zoeken. En dat was nog niet eens zo heel erg lang geleden.
Stad in oorlog, Amsterdam 1940-1945
René Kok en Erik Somers
Uitgeverij WBOOKS
ISBN 978 94 625 8191 3
Prijs: € 29,95
wbooks.com
Een deel van de foto’s uit Stad in oorlog, Amsterdam 1940-1945 is te zien tijdens een tentoonstelling in de centrale hal van het Stadsarchief Amsterdam aan de Vijzelstraat 32. Deze duurt nog tot en met 14 mei 2017. Vrij toegang. Meer info: amsterdam.nl/stadsarchief.
Centraal Station Amsterdam. Uit het fotoalbum van een Duitse Luftwaffe-soldaat.
Deel dit artikel!
Gerelateerde berichten
De laatste glorieuze jaren van Oud-Rotterdam →
75 jaar vrijheid: enkele goede oorlogsboeken →
Een weekend lang genieten van Liesbeth List →
schitterende reportage
Dank je!
Tranen…
Indien U iets meer wilt weten over wat ons al Joodse familie gebeurde toen ga dan naar de Nieuwekeizersgracht 24 en naar de overkant .
Het boek heb ik niet dus niet gelezen en dat hoeft ook niet. Wij weten genoeg.
Met vriendelijke groeten Betty van Essen -Kok Jeruzalem.
http://www.schaduwkade.nl
Goedemorgen,
Mag ik deze foto’s gebruiken voor mijn Instagram account? Ik benoem de bron uiteraard!
Fantastische foto’s
Helaas kun je deze foto’s niet zonder toestemming van de uitgever gebruiken. Ik mocht ze gebruiken ter promotie van het boek. Ik raad je aan om het even met WBOOKS te checken.